اخلاق و مبانی آن از نظر جرمی بنتام و ذکریای رازی

حکیم رازی ، پزشک بالینی، طبیعت شناس و شیمی دان، از مفاخر دنیای اسلام بود. اندیشمندان از او به عنوان نیای استادان شیمی یاد می کنند .مفهوم" عقل" نزد رازی مفهومی کلیدی و معادل خداوندگار است ، نگاشته های وی "فضیلت عقل" و " میزان عقل" نشانگر تاکید و تکیه وی بر این گوهر است . رازی عقل را وجه تمایز طبع انسانی و حیوانی می داند .وی معتقد به جبر طبیعی یا در واقع جبر علمی است ، اختیار انسان تنها در خرد و قدرت تعقل اوست و جبر حاکم بر انسان همان نادانی و جهل اوست .ملاک روانشناختی رازی در اخلاق همان کتاب "طب روحانی" اوست ، وی این کتاب را در مقابل طب جسمانی نگاشته و بنای آن را بر تعدیل نفوس سه گانه بنیان نهاده است،او حکمت عملی و تهذیب اخلاق را بوسیله مهار "هوی نفس" در سایه عقل تحقق پذیر می داند و آن را خمیر مایه صحت تن به حساب می آورد.از دیدگاه رازی جهان آمیزه ای از شراست که خیزگاه آلام بسیار می باشد پس در سیرت اخلاقی خویش رو به سوی آموزه های زاهدانه اخلاقی دارد.رازی نفس (هوی) را منشاء تمامی رذایل اخلاقی می داند، و لذا" لذّت " را به معنای رهایی از درد و الم تعریف می کند.و توجه وی به "لذّت" او را به نظریه های سود گرایی معاصر نزدیک می کند. منفعت طلبی یا سود گرایی از انواع اخلاق هنجاری است که عمدتاً از مبانی فلسفی و انسان شناسی قرن نوزدهم سرچشمه گرفته است .جرمی بنتام نیز در چنین فضای فکری مادی گرایانه مکتب سود گرایی را بنا نهاد. در سود گرایی بنتام سعادت همان بیشترین خیر از حیث کمی است و اخلاقی بودن اعمال باید بر اساس پیامدهای آن مورد بررسی و قضاوت قرار گیرد. بنتام غایت اخلاقی تمام اعمال را بیشترین غلبه ممکن خیر بر شر و یا کمترین غلبه ممکن شر بر خیر در کل جهان می داند. خوب وبد هر چه باشد می توان به روش کمّی یا ریاضی اندازه گیری کرد.معیارهای هفتگانه بنتام(شدت،دوام،میزان یقین،قرابت،بارآوری،خلوص و گستردگی)برای سنجش میزان لذّت ازسوی اندیشمندان پس از وی مورد نقد جدّی گردید و استوارت میل از جمله کسانی بود که در تکمیل اندیشه بنتام تلاش کرده و بحث "کیفیت" را در ارزش گذاری لذّات دخیل دانسته بودو جنبه های جمعی سود گرایی را پر رنگ تر کرد.گرچه شباهت زیادی میان لذّت گرایی رازی و سودگرایی بنتام به ذهن می رسد ولی با عنایت به مبانی فکری و فلسفی متفاوت آن دو فیلسوف دیدگاه اخلاقی آنان چندان قابل تطبیق نیست بویژه توجه رازی به لذّت روحانی نسبت به لذّت تجربی در نزد بنتام یک اختلاف مبنایی است. واژگان کلیدی فارسی :